Auteursrecht in de picture: memes, GIFs en andere afbeeldingen op het internet

Memes, animated GIFs, en andere afbeeldingen online … Ze zijn niet meer weg te denken van ons scherm en hebben menig internaut al doen glunderen van achter het scherm. Ook in de modeindustrie wordt gretig gebruik gemaakt van afbeeldingen en bewegende beelden om een beleving te creëren voor de consument en een emotie op te roepen in verband met een bepaald product of merk.

Vandaag ontkomt men er niet meer aan en worden deze afbeeldingen of teksten bovendien gretig/eindeloos gedeeld, gereblogged of via een #regram op de eigen pagina (zij het de blog, instagram of Facebook-wall) geplaatst zonder dat men beseft dat hier wel eens auteursrecht op zou kunnen rusten. Het feit dat een werk publiek beschikbaar is op het internet betekent nochtans niet dat men het werk zonder toestemming van de maker/auteursrechthebbende kan kopiëren, rebloggen of anderszins delen. Het tegendeel beweren betreft een veelvoorkomende misvatting: het internet is immers niet rechtenvrij en de mogelijkheid van een inbreuk op auteursrechten is voor de internaut een dagelijkse realiteit.

Deze bijdrage zal de auteursrechtelijke bescherming van memes, GIFs en andere afbeeldingen online in detail bespreken. Volgende maand geven we wat meer inzicht in de regels omtrent het linken, embedden en delen van dergelijke afbeeldingen.

Memes & GIFs vs Auteursrecht

De principes

In de regel beschermt het auteursrecht werken van letterkunde of kunst gecreëerd door een natuurlijke persoon, de auteur. Aan ideeën of principes, zelfs al zijn deze origineel en inventief, komt geen auteursrechtelijke bescherming toe. Ze moeten immers een concrete vorm hebben aangenomen, wat meteen de eerste vereiste inluidt. Als tweede vereiste geldt dat deze vormgeving op haar beurt origineel is, d.w.z. de uitdrukking van de eigen intellectuele schepping van de auteur en diens persoonlijke stempel. Van zodra aan deze cumulatieve vereisten is voldaan, geniet een auteur automatisch (lees: vanaf het moment van de creatie, zonder de vervulling van enige formaliteit, zoals een registratie) de exclusieve vermogens- en morele auteursrechten voor een periode tot 70 jaar na zijn of haar overlijden.

Het auteursrecht kan inderdaad worden opgesplitst in het vermogenselement, ook wel de patrimoniële rechten genoemd, en de morele rechten van de auteur. De vermogensrechten geven de auteur de mogelijkheid om zijn werk te (laten) exploiteren met het oog op het verwerven van inkomsten. Het gaat meer concreet over het reproductierecht (of het recht om een werk te kopiëren) en het publiek mededelingingsrecht. Deze rechten zijn overigens overdraagbaar.

Anderzijds heeft een auteur ook onvervreemdbare morele rechten, zoals het divulgatierecht (het recht om een werk voor het eerst bekend te maken), het paterniteitsrecht (het recht op erkenning, op vermelding van de naam van de auteur) en het integriteitsrecht (het recht om zich te verzetten tegen de wijziging van zijn of haar werk).

Hoe zit het nu met memes en GIFs?

Het auteursrecht kent een lage drempel, waardoor veel uitdrukkingsvormen bescherming kunnen genieten. Toegepast op memes, GIFs en meer in het algemeen op foto’s op het internet, zal aan de eerste vormvereiste nagenoeg steeds voldaan zijn. Zeker wanneer de foto het resultaat is van de creativiteit van de fotograaf die een aantal vrije keuzes heeft gemaakt inzake opnamehoek of belichting etc., zal er sprake zijn van een originele vormgeving.

Het ‘copyright’ ©-teken dat niet zelden onder een foto online wordt afgebeeld voegt in dat verband overigens weinig toe naar Belgisch of Europees recht (hoewel het minstens aangeeft dat een bepaalde persoon rechten opeist met betrekking tot die foto).

Bij memes en GIFs bestaat over de originaliteit weinig twijfel, wanneer zij het oorspronkelijke werk betreffen. Dat een auteursrecht op deze goedgevonden afbeeldingen, teksten en animaties meer dan waarschijnlijk is, wordt bovendien gesterkt door het feit dat Grumpy Cat reeds een overwinning auteursrechtelijke inbreuk op haar naam heeft staan (in de Verenigde Staten)*. Ook de maker van Pepe the Frog kwam reeds verschillende keren met succes op tegen het kopiëren van zijn kikker-meme op andere media.

Recht op afbeelding

Daarnaast kan ook nog het recht op afbeelding spelen. Dit persoonlijkheidsrecht beschermt het gebruik van de afbeelding van een persoon. Elke fysieke natuurlijke persoon kan zich op basis van dit recht verzetten tegen het maken en gebruiken van afbeeldingen waarop hij of zij herkenbaar is. Ook wanneer het gaat over bekende of publieke personen geldt deze bescherming, al was het maar omdat aan hun afbeelding bovendien nog een financieel element is verbonden. Veel grote modehuizen betalen hoge vergoedingen voor het gezicht van een bekende persoon in hun reclamecampagne. De schadevergoedingen voor het onrechtmatig gebruik van dergelijke afbeeldingen kunnen dan ook hoog oplopen.

Ook voor het gebruiken van afbeeldingen van minder bekende personen is uiteraard de expliciete toestemming vereist. Zo zagen o.a. Arató András of “Hide the pain Harold” en Laina Morris of “The overly attached girlfriend” plots hun afbeelding opduiken als voorwerp van een meme. Ook een vrouw in New York zag plots de Instagram afbeelding van haar dochter gebruikt in een reclamecampagne van Crocs. Dichter bij huis werd in 2016 nog een Franse onderneming veroordeeld voor het zonder toestemming gebruiken van de afbeelding van een jong model op t-shirts.

Besluit

Het succes van sociale media zoals Facebook, Twitter en Instagram heeft nieuwe IP-vraagstukken in de picture gebracht. De mogelijkheid en gewoonte om aan een sneltempo en met een ongelooflijk gemak – veelal auteursrechtelijk beschermde – foto’s, artikels of video’s te delen op sociale media, houden echter een belangrijk risico op auteursrechtelijke inbreuk in.

Vooraleer een afbeelding online wordt gedeeld, geretweet of via een blog of #regram online wordt geplaatst, is het daarom best om eerst na te gaan of het werk origineel is en dus auteursrechtelijk kan worden beschermd. Indien het antwoord op deze vraag positief is, moet de toestemming van de auteur worden gevraagd voor het kopiëren of reproduceren van het werk of het verwerken ervan tot meme of GIF. Daarnaast moeten ook de afgebeelde en herkenbare personen hun toestemming hebben gegeven voor het gebruik en de verdere verspreiding van hun foto. Zeker wanneer deze afbeeldingen worden gebruikt voor commerciële doeleinden, is het van groot belang om de auteursrechten van de betrokkenen te respecteren.

Met andere woorden, we raden aan om zoveel als mogelijk eigen content te creëren en te publiceren, waarbij het uiteraard eveneens van belang is dat de fotograaf of designer en het model alle intellectuele eigendomsrechten hebben overgedragen aan de hand van een geschreven overeenkomst.

United States District Court Central District of California Southern Division, Grumpy Cat Limited/Grenade Beverage LLC, et al., 1 December 2017, Case no. SA CV 15-2063-DOC (DFMx).

Dit artikel is geschreven door Judith Bussé en Frances Caudron, advocaten bij de balie Brussel (Crowell & Moring). Crowell & Moring LLP is een internationaal advocatenkantoor dat cliënten in de mode industrie bijstaat en vertegenwoordigt in verschillende rechtsdomeinen, waaronder intellectuele eigendom. Op regelmatige basis adviseren wij cliënten over de valorising en exploitatie van intellectuele eigendomsrechten en ondersteunen wij hen bij het registreren en handhaven van merken, modellen, auteursrechten.

Hoofdbeeld: Pexels, Pepe the frog: benluna12 Pixabay, Grumpy Cat: screenshot website Walmart.