Mode van mensenhaar: verontrustend en fascinerend

Haar speelt een belangrijke rol in ons leven. Zowel mannen als vrouwen besteden er uitzonderlijk veel zorg aan. Baarden tieren welig. Maar behalve dat je er fraaie kapsels van kunt maken, vormt haar ook een geweldig materiaal voor sieraden, meubels, kledingstukken en zelfs borduursels. Dat laat het Centraal Museum Utrecht zien met de nieuwe tentoonstelling ‘HAAR! Mensenhaar in mode en kunst’. Een thema dat bij veel mensen afschuw oproept. Vreemd eigenlijk. Waarom vinden we het dragen van een wollen trui gemaakt van het haar van een schaap doodnormaal, maar vinden we het vies wanneer die trui zou zijn gebreid van mensenhaar? Komt dat te dichtbij, willen we daar liever niet mee geconfronteerd worden? “Het is een gedurfd onderwerp dat veel reacties uitlokt”, beaamt Ninke Bloemberg, modeconservator van het Centraal Museum. “De meest griezelige objecten die meteen op je netvlies verschijnen, tonen we bewust niet. We willen bezoekers juist inspireren om buiten gebaande kaders te kijken en laten zien dat er ook veel mooie, verfijnde voorbeelden zijn. Wandelend door de verschillende museumzalen word je aangenaam verrast.”

Alles is gemaakt van echt mensenhaar

Nog niet eerder was er in een museum op grote schaal aandacht voor het gebruik van mensenhaar in mode en kunst. Wel was er tijdens de Arnhem Mode Biënnale (Moba) in 2013 een bijzonder boekje te koop: ‘Trunk volume one: hair’. Deze ietwat vreemde bloemlezing verkent de culturele, historische, religieuze en sociale aspecten van haar. Ninke Bloemberg liep destijds al met het idee rond om een tentoonstelling over haar te maken. Ook bezocht ze een haarexpositie in Parijs. “Voor mij een bevestiging dat het onderwerp interessant genoeg is, al wist ik direct dat deze haartentoonstelling heel anders zou worden. In Parijs werd bijvoorbeeld ook een kledingstuk getoond van yakhaar. Daar was ik toen erg teleurgesteld over. Ik nam me voor: hier moeten echt álle objecten zijn gemaakt van mensenhaar.” Een geweldige binnenkomer is het reusachtige logo van de tentoonstelling. Deze ‘haarletters’ van Monique Goossens bestaan uit honderden haren die het gevoel geven van heel dunne pentekeningen. Verderop hangt een paar pumps van huidskleurig rubber waaruit lange, borstelige haren groeien. De aanblik roept associaties op met harige hobbitvoeten. Een jurk van lange lokken doet dan weer denken aan Rapunzel. Ogenschijnlijk onschuldig is de iconische haarborstel van het ontwerpersduo Bless, waarbij de tandjes zijn vervangen door lange goudblonde lokken. In al zijn eenvoud heeft het beeld iets agressiefs: alsof het haar met geweld uit het hoofd is getrokken, opgeslokt door de houten borstel.

Haarfijn handwerk en vergeten technieken

In de ruimte die rondom is behangen met een print van kronkelende vlechten, wordt duidelijk wat de conservator bedoelt met verfijnde voorbeelden. In de vitrines liggen miniatuurschilderijtjes en haartekeningen, horlogekettingen, oorbellen en broches. Haarsieraden waren in de negentiende eeuw mateloos populair. Een bekend voorbeeld is het bewaren van een haarlok van een geliefde in een medaillon. Andere sieraden zijn volledig van haar gemaakt, ragfijn als kant. Overigens werden die niet alleen voor de rouw gedragen maar ook steeds meer als modeaccessoires. Bovendien werden ze niet alleen door professionele haarwerkers gemaakt, maar tevens door handige huisvrouwen. Het Nederlandse modeblad Penelope gaf instructies voor het maken van haarsieraden met behulp van verschillende technieken, variërend in moeilijkheidsgraad. Deze technieken zijn in de vergetelheid geraakt en worden tegenwoordig zelden meer beoefent. Slechts enkele juweliers vervaardigen, op aanvraag, nog sieraden van haar, waaronder Lyppens in Amsterdam. Wie zelf aan de slag wil met haar kan plaatsnemen aan één van de werktafels, uitgerust met verstelbare bureaulampen en vergrootglazen. Geen overbodige luxe: borduren met haar is precisiewerk. De werkplaatsen in het Centraal Museum zijn een groot succes. Hier, in dit tijdelijke haaratelier, worden de komende tijd workshops gegeven door kunstenaars. Er liggen ook schaartjes klaar – voor als je je eigen haar wil gebruiken.

Materiaal met een eigen wil

Wie de werkplaats achter zich laat komt terecht in de modezaal, waar de linkerwand is vormgegeven als een collage. Iconische modefoto’s, tijdschriftcovers en bewegend beeld wisselen elkaar af. De rechterzijde is een ode aan de vermaarde haarstylist Christiaan Houtenbos (70), in New York beter bekend als Christiaan. “De zaaltekst moet herschreven worden”, merkt Ninke Bloemberg op. Zijn naam zal niet bij iedereen een belletje doen rinkelen, schreef ze een paar weken geleden. Intussen is hij zoveel in de publiciteit geweest dat iedereen hem kent. De haargoeroe werkte met Karl Lagerfeld en Calvin Klein, kapte beroemdheden als Kate Moss en was verantwoordelijk voor het beroemde blockhead-kapsel van Grace Jones. Uit zijn persoonlijke archief selecteerde ze honderden krantenknipsels, polaroids en actiefoto’s. De galerij in het midden toont modecreaties van diverse ontwerpers. Interessant is het dat het nu eens niet de geijkte namen zijn. Ook internationale haarkunstenaars hebben een podium gekregen. Charlie Le Mindu – de pruikenmaker van Lady Gaga, die drie jaar geleden een show gaf tijdens Amsterdam Fashion Week – is rechtstreeks uit Parijs overgekomen om ter plekke de laatste hand te leggen aan zijn creatie. En hij is niet de enige, vertelt Anne-Karlijn van Kesteren, conservator mode en kostuums in opleiding. “Ook andere ontwerpers zijn hun jurken ‘op zaal’ komen kappen. Echt haar is niet te vergelijken met synthetisch haar. Het heeft een eigen wil, je moet het keer op keer terug in model brengen.”

In de laatste ruimtes worden de artistieke en culturele aspecten van haar belicht: de haar als lijn, de obscure kant van haar, haar als afval dat kan worden hergebruikt en het ontlenen van identiteit aan haar. Uniek is dat het museum twee achttiende-eeuwse pruiken uit het Amsterdam Museum in bruikleen heeft, gedragen door de burgemeester van Amsterdam. Net als eerdere tentoonstellingen in het Centraal Museum begeeft HAAR! zich op het snijvlak van mode en kunst. Tentoonstellingsvormgevers Niek Pulles en Harm Rensink maakten er een fris geheel van, wat met een ‘stoffig’ thema als haar essentieel is. Eén ding is zeker: na het zien van de veelzijdige en spannende tentoonstelling bekijkt zelfs de doorgewinterde haarstylist of kapper het materiaal haar met andere ogen.

‘HAAR! Mensenhaar in mode en kunst’ is te zien van 20 februari 2016 t/m 29 mei 2016 in het Centraal Museum Utrecht.

Credits: Foto 1: Zhu Tian, Foto 2: Ruud van der Peijl, Foto 4: Ilker Akyol, Foto 5: Galerie Ron Mandos