Rechtspraak. Mode-icoon Coco Chanel onder de loep

'Denk je aan Chanel, dan denk je aan elegantie, stijl en bewegingsvrijheid. Aan klassieke ontwerpen, de Little Black Dress en beroemde klanten. Aan Chanel No. 5 en mooie sieraden,' aldus de introductie ter gelegenheid van de tentoonstelling ‘Chanel: de legende’ die tot en met 2 februari

2014 in het Gemeentemuseum Den Haag te zien is. De tentoonstelling toont diverse originele Chanel-ontwerpen uit de jaren ’20 en ‘30, mantelpakken uit de jaren ’60 en creaties van de hand van Coco Chanel die zijn gedragen door beroemde klanten zoals Marlene Dietrich, Romy Schneider en Hare Majesteit Koningin Paola van België. Hoe zit het met de rechten van Coco Chanel op deze creaties en het tentoonstellen ervan?

Creaties

beschermd?

Kleding, juwelen, tassen en andere accessoires kunnen worden beschermd door onder meer het auteursrecht. De bescherming geldt niet alleen voor haute couture, maar ook voor confectie, zolang de creatie maar oorspronkelijk is in die zin dat het gaat om een eigen intellectuele schepping van de maker ervan.

Duur bescherming?

Coco Chanel leeft inmiddels niet meer. De ‘Koningin van de Mode’ overleed op 10 januari 1971. Kunnen de erven dan auteursrechtbescherming inroepen en zich verzetten tegen tentoonstelling van de creaties van Coco Chanel? Indien het werk is gemaakt door een individu eindigt de bescherming van het auteursrecht 70 jaar na diens overlijden. In het geval van Coco Chanel vervallen de auteursrechten op haar creaties pas in 2041. Indien het Frans haute couture ‘Modehuis Chanel’, dat door Coco Chanel zelf is opgericht, echter wordt aangemerkt als maker van een of meerdere werken, dan vervalt auteursrechtbescherming 70 jaar na introductie of publicatie van het werk. Voor een aantal Chanel-ontwerpen, waaronder een ‘Little Black Dress’ uit de jaren 20, zou in dat geval geen auteursrecht meer ingeroepen kunnen worden.

Rechten vrij?

Nee dus: zeker niet voor alle creaties. En helemaal niet als Coco Chanel zelf als de maker moet worden aangemerkt. Het museum of de conservator kan ook auteursrechten op de (samenstelling van de) tentoonstelling hebben. Maar de uitoefening van de auteursrechten wordt door meer factoren beperkt dan de hiervoor besproken oorspronkelijkheid en tijd.

Uitputting

Indien een fysiek exemplaar van een creatie met toestemming op de Europese markt is gebracht, kan er niet langer worden opgetreden tegen de verdere verspreiding (inclusief verkoop) van dat exemplaar. Dit heet uitputting. Het tentoonstellen van de creaties van Coco Chanel zou dan zijn toegestaan, omdat de rechten op deze creaties al zijn uitgeput. Al de tentoongestelde creaties zijn immers reeds eerder met toestemming op de Europese markt gebracht.

Uitputting gaat niet altijd op!

Let wel, uitputting geldt alleen voor de verspreiding van dat exemplaar. De andere auteursrechten, zoals het maken van (gewijzigde) kopieën of het openbaar maken van een (tot op heden niet ontdekte) creatie van Coco Chanel, zijn niet vatbaar voor uitputting. Ook mogen de tentoongestelde creaties van Coco Chanel niet worden gewijzigd. Het verkopen van ansichtkaarten met een afbeelding van een beschermde creatie van Coco Chanel en het opnemen van de mode-items in bijvoorbeeld een kalender of op andere accessoires door het museum vallen niet onder de uitputting.

Nog andere beperkingen?

Ook de vrijheid van meningsuiting kan aan een inbreuk op het auteursrecht in de weg staan. Zo besliste het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in de zaak Ashby Donald e.a. tegen Frankrijk. Een aantal modefotografen beklaagde zich bij dit Hof over de veroordeling van de hoogste Franse rechter tot het betalen van schadevergoeding vanwege auteursrechtschending. Eén van de modefotografen had foto’s gemaakt van de getoonde kleding tijdens modeshows in Parijs en die foto’s werden online te koop aangeboden. Voor die publicatie was geen toestemming van de modehuizen verkregen. Een aantal Franse modehuizen claimde dat de publicatie een inbreuk was op hun auteursrechten op de gefotografeerde haute couture. Hoewel het auteursrecht onder de gegeven omstandigheden niet heeft hoeven wijken voor het recht op vrijheid van meningsuiting, was dat wel mogelijk geweest. De belangenafweging was wellicht anders uitgevallen als de foto’s niet commercieel geëxploiteerd waren.

In Nederlandse rechtspraak heeft de rechter al vaker in die zin geoordeeld. Zo kon het beroep van de Scientology Church op haar auteursrechten niet slagen, omdat het recht op vrijheid van meningsuiting van Karin Spaink voorging. Louis Vuitton verzette zich tevergeefs op grond van haar modelrechten tegen de afbeelding van een van haar handtassen door de Deense kunstenares Nadia Plesner in het kunstwerk Darfurnica.

Citeren mag ook

Tenslotte mogen foto's en illustraties van bepaalde creaties in hun geheel worden geciteerd zonder dat daarvoor eerst toestemming wordt gevraagd, mits daarbij de bron en naam van de fotograaf of illustrator vermeld staan. Dit geldt alleen voor al gepubliceerde werken, anders is wel eerst toestemming vereist. Bovendien dienen de grootte en werkwijze wel duidelijk te verschillen van de oorspronkelijke creatie. Bij citeren is verder altijd van belang dat het citaat relevant is en slechts een klein onderdeel uitmaakt van het geheel. De gebruikte foto of illustratie moet dienen ter verduidelijking van iets wat bijvoorbeeld in de tekst wordt beschreven. Een foto of illustratie die alleen ter ‘versiering’ wordt gebruikt is geen ‘citaat’. Daarvoor is dan weer wel toestemming vereist.

Suzan Houben-van Geldorp is advocaat bij Köster advocaten in Haarlem bij de Praktijkgroep Intellectueel Eigendomsrecht. Zij schrijft veelvuldig over actuele juridische kwesties.