Een beeldhouwkundig spel met zwart: Balenciaga tentoonstelling in Kunstmuseum

‘Balenciaga - Meesterlijk zwart’. De titel van de nieuwe mode expositie in het Kunstmuseum in Den Haag, die vanaf zaterdag 24 september te bezoeken is, doet eer aan hetgeen dat in de tentoonstelling te bewonderen is. Een selectie aan 56 couture stukken zijn vanuit museum Palais Galliera en Maison Balenciaga in Parijs overgebracht naar Nederland en geven een indrukwekkend en compleet beeld van hoe de de ontwerper van de jaren dertig tot zestig met de kleur zwart een visueel spel uitvoerde dat tot dusver ongezien was in de wereld van Franse haute couture. FashionUnited bezocht de expositie aan de vooravond van de opening.

Volgens conservator mode en kostuum Madelief Hohé stond zwart voor Cristóbal Balenciaga centraal in het neerzetten van gedurfde vormen en abstracties. Zo was er met monochroom zwart geen afleiding door kleur en kon alle focus uitgaan naar vorm, alswel naar een subtieler spel met licht en structuur. Hoewel het Kunstmuseum elke winter opnieuw een mode expositie opzet, benadrukt Paul Broekhoff, directeur van het museum, dat met name dit jaar de getoonde werken thuishoren in een museum van de kunsten. Balenciaga’s ontwerpen zijn volgens hem als beeldhouwkunst te beschouwen. Zijn boodschap voor binnenkomst is dan ook: bekijk de couture stuks als sculpturele creaties.

Balenciaga’s zwart op zwart strategie nodigt uit tot waardering van vorm

In de expositie wordt allereerst de technische werkwijze van Balenciaga aangetoond. Een tijdlijn die zijn weg van een Spaans dorpje naar Parijs uitlicht is overzichtelijk, maar met name een uitgebreide selectie van zijn schetsen en toiles (een driedimensionale schets, of pasmodel, gedraperd op een paspop) zijn indrukwekkend. De toiles zijn verrijkt met tussen de belijningen handgeschreven aantekeningen en opgeplakte stukjes stof die tot de verbeelding spreken en de bezoeker direct dicht bij de werk- en denkwijzes van Balenciaga brengen. Het eindresultaat van een deel van de schetsen en toiles zijn in dezelfde ruimte tentoongesteld of later in de expositie terug te herkennen. Overigens komt ook hier de Balenciaga’s voorkeur voor zwart al naar voren. Zo worden toiles traditioneel van witte stof gemaakt, maar zijn die van Balenciaga in het zwart.

De bezoeker wordt verder geïntroduceerd met het werk van Balenciaga en het mid-twintigste eeuwse productieproces van couture, door een selectie aan schetsen. Vroeger was het tijdens de presentatie van couture stukken verboden om foto’s te maken of zelfs om te schetsen in directe aanwezigheid van de stuks, zo staat er vermeldt. In plaats daarvan mochten de genodigden na het moment van tentoonstelling op basis van hun herinnering de ontwerpen zo accuraat mogelijk naschetsen, om de eindresultaten dan te gebruiken in de media. Zo deed de Nederlandse modejournaliste en kunstenares Constance Wibaut in de jaren vijftig en zestig in Elsevier’s Weekblad door middel van schetsen verslag van Balenciaga’s werk.

Verderop in de tentoonstelling doet een grote ruimte met zwarte muren en een hoog plafond denken aan een donkere beeldentuin. De ruimte biedt bezoekers de mogelijkheid een uitgebreide selectie aan Balenciaga’s couture stukken in één blikveld te zien, wat de vaak genoemde verwijzing naar beeldhouwkunst illustratief vergeldigd. Er zijn grootse vormen met theatrale verdelingen van proporties en abstracte draperingen. Zo toont een cocktailjurk uit 1954 met een laag uitgesneden rug en hoge, brede en rechtopstaande hals (die ook terug te herkennen is in verscheidene ontwerpen in Demna’s eerste Balenciaga couture show in de zomer van 2021 in Parijs) hoe Balenciaga speelde met volumes en hierbij niet bang was om vrouwen te kleden in abstracte vormen. De kleding zou als kunstwerk gedragen moeten worden in plaats van dat ze simpelweg een accent leggen op de vrouwelijke vormen, zo staat er aan de muur toegelicht. De vormen die hij gebruikte moeten vooral in de tijd van Dior’s New Look (een vrouwelijk silhouet met strakke taille die eind jaren veertig aan populariteit won) vernieuwend zijn geweest.

Het schouwspel doet denken aan Hohé’s introducerende woorden aan de start van de expositie: “Het gebruik van zwart zorgt dat je de ontwerpen aanschouwt als een sculptuur zijnde. Er is een complete focus op vorm, die niet wordt gecompenseerd door de afleiding door kleur. Pas bij een tweede blik is er ruimte voor het ontdekken van texturen en details.” Naast het vestigen van de aandacht op de beeldhouwkundige deconstructie van vormen, speelde ook licht, schittering, transparantie en kleine toevoegingen van kleur een grote rol in Balenciaga’s relatie met zwart. Aan elk van deze onderwerpen zijn gehele aparte ruimtes toegevoegd. Met name in de ‘beeldentuin’ komt het lichtspel dat Balenciaga speelde binnenin het zwarte kleurveld goed naar voren. Een jurk waar een deel van een geborduurd bloemen patroon geweven zijn met glanzende draad zorgt voor een illusie van schaduwspel en bijna een 3D effect.

Vandaag de dag is zwart nog steeds een belangrijke kleur voor het modehuis Balenciaga (denk aan het pak Kim Kardashian tijdens het Met Gala van 2021 droeg, bestaande uit een gezichtsmasker, laarzen die tegelijk als legging fungeerden, en bodysuit met handschoenen). Huidig creatief directeur Demna, die in 2015 aangesteld werd, brengt in zijn creaties geregeld odes aan de oprichter van het huis, waarbij hij voortbouwt op door hem toegepaste vormen en structuren. Tijdens zijn eerste coutureshow voor het huis in 2021 die plaatsvond in de originele Balenciaga salons in Parijs, zijn veel de driedimensionele vormen uit de tentoonstelling terug te herkennen. Denk aan een gebolde bovenrug in een jas, grote, zwarte ronde hoeden en abstracte zwarte brillen. In samenspel met het aangaan van actuele onderwerpen door samenwerkingen met spelers uit de metaverse en kunstenaars, houdt hij Balenciaga’s nalatenschap vandaag de dag in leven.

De tentoonstelling ‘Balenciaga - Meesterlijk zwart’ is vanaf 24 september 2022 t/m 5 maart 2023 te bezoeken in het Kunstmuseum in Den Haag.