Rechtspraak: Wordt upcycling van kleding aan banden gelegd door intellectuele eigendomsrechten?

Upcycling is de laatste jaren erg populair in de mode industrie. Vogue (1) noemde upcycling “the biggest trend in fashion right now”. De mode-industrie omarmt het streven naar een duurzamere wereld met een circulaire economie steeds meer en daarbij past upcycling. Dit wordt ook deels veroorzaakt doordat veel merken door de Covid-pandemie met onverkochte voorraad bleven zitten en het feit dat de textielindustrie vanaf 2023 deels zelf verantwoordelijk zal worden voor het inzamelen en recyclen van textielafval.

Upcycling wordt in de Dikke Van Dale omschreven als het hergebruiken van (rest- of afval-) producten in de vorm van een product van en hogere kwaliteit. Upcycling gaat een stap verder dan recycling: recycling begint vaak met het vernietigen van een bestaand product om daarna een nieuw product te maken met dezelfde of van een mindere waarde. Denk bijvoorbeeld aan jeans die worden vernietigd om er nieuwe denimstof uit te maken.

In het geval van upcycling blijft (een deel van) het bestaande product juist in tact maar wordt door de toevoeging van creativiteit en vakmanschap een ander product met vaak een hogere waarde gemaakt. Het designlabel Hacked By_ van Francisco van Bentum en Alexander Slobbe is daar een goed voorbeeld van dit label ‘hackt’ het modesysteem door bestaande kledingstukken en restmaterialen te gebruiken als basis voor nieuwe, betaalbare items. Hacked By_ maakt nieuwe ontwerpen met respect voor het oorspronkelijke kledingitem: het is een combinatie van recyclen en upcyclen.

Een ander mooi voorbeeld van een Nederlandse ontwerpster die ‘deadstock designer stoffen’ hergebruikt in couture items is Tess van Zalinge. In 2022 lanceerde zij haar collectie ‘Natuurlijk’:

“Het fascineert mij hoe de natuur te behouden, een emotie of herinnering uit deze natuur vast te leggen, zonder een wijziging aan te brengen. De suggestie van herkenbare natuur, zonder de natuur aan te raken of te verstoren, is in vele lagen toegepast in mijn nieuwe werk als een gewijzigde kijk op de werkelijkheid. Werken met deadstock van de bekende grote modehuizen is door de gehele collectie genaamd ‘natuurlijk’ verweven. Afval en afgedankte producten uit de industrie een nieuw leven inblazen, sluit aan bij mijn een sterke drang om mijzelf te blijven vernieuwen als ontwerper, elke stap is er één in de richting om op een integere en intrinsiek manier verspilling tegen te gaan.”

Upcycling: juridische haken en ogen

Aan upcycling kunnen juridische haken en ogen zitten. Niet altijd is bij upcycling sprake van het toevoegen van waarde en soms is er slechts sprake van het aanhaken bij een bekend merk onder de vlag van ‘duurzaamheid’. Intellectuele eigendomsrechten zoals het auteursrecht, merkenrecht, modellenrecht en slaafse nabootsing kunnen grenzen stellen aan upcycling. Immers bij upcycling wordt (een deel van) het bestaande product behouden en worden er verdere creatieve elementen aan een product toegevoegd. Het is dan de vraag of een beroep op uitputting van intellectuele eigendomsrechten stand houdt indien er wijzigingen in het bestaand product zijn aangebracht. In de Verenigde Staten heeft zich al een rechtszaak voorgedaan over het hergebruik van Chanel-knopen in sieraden (2) .

Het merkenrecht vormt een serieus obstakel bij upcycling van merkproducten. Een merkhouder kan zich tegen de verdere verhandeling van zijn merkproduct verzetten indien de toestand van het oorspronkelijke product is gewijzigd. De upcycler kan dan geen beroep doen op uitputting van de merkrechten. Een upcycler loopt al snel tegen dit probleem aan omdat nu juist het oorspronkelijke merkproduct wordt aanpast door nieuwe creatieve elementen toe te voegen. Een Duitse rechtbank oordeelde in 1995 (3) al dat het bleken en herkleuren van Levi’s jeans een wijziging van het merkproduct opleverde en afbreuk deed aan de herkomst- en kwaliteitsgarantiefunctie van het merk Levi’s en niet was toegestaan.

Welke opties heeft een upcycler dan? Het merk verwijderen? Of een disclaimer opnemen? Het verwijderen van het merk kan zeker een oplossing zijn: zeker als er bij upcycling eigen creativiteit wordt toegevoegd en het nieuwe geüpcyclede product er anders uitziet dan het oorspronkelijke merkproduct. Er kunnen wel problemen ontstaan als het merk een vormmerk of positiemerk is en het merk dus niet kan worden verwijderd. Het behouden van het merk en het toevoegen van een disclaimer lijkt in de mode-industrie ook geen oplossing te zijn. Een disclaimer moet namelijk zodanig zijn dat het de indruk van het bestaan van een commerciële band tussen het merk en het geüpcyclede product wegneemt. In de huidige modewereld waar veel merken ook zelf upcyclen en samenwerkingen en co-creatie tussen merken en designers aan de orde van de dag zijn, is de indruk van het bestaan van een commerciële band snel gewekt. Het opnemen van een disclaimer bij het geüpcyclede merkproduct haalt dan weinig uit.

Ook het auteursrecht kan de nodige obstakels voor upcycling opwerpen. In een zaak over het reproduceren van een afbeelding van een poster op een canvasdoek door middel van een chemisch proces waarna van de poster slechts een blanco vel overbleef vond het Hof van Justitie (4) dat het vervangen van de drager te weten, de poster door het canvasdoek met daarop de afbeelding, in feite een nieuwe reproductie is, waartegen de oorspronkelijke maker (auteur) juridisch kan optreden.

Bij upcycling is vaak sprake van een nieuw creatief product waar slechts een gedeelte van het oorspronkelijk werk of ontwerp wordt gebruikt. Het is dan de vraag of in het geüpcyclede product sprake is van een openbaarmaking van een gedeelte van het oorspronkelijke werk of van een bewerkte versie daarvan. Indien upcycler de auteursrechtelijk beschermde trekken in het nieuwe geüpcyclede product niet meer kan achterhalen dan lijkt geen sprake te zijn van auteursrechtinbreuk. Het blijft lastig om vast te stellen waar nu de grens ligt tussen een bewerking van een oorspronkelijk auteursrechtelijk beschermd wat dus niet is toegestaan en het ontstaan van een nieuw oorspronkelijk geüpcyclede werk dat geen inbreuk maakt.

Conclusie

Uit upcycling ontstaan prachtige nieuwe ontwerpen en designs en dit is uit het oogpunt van duurzaamheid zeker toe te juichen.

Met samenwerken als basis om elkaar te helpen, kennis te delen en de krachten te bundelen gelooft Van Zalinge dat we kunnen bijdragen aan een innovatieve en gezondere mode-industrie. Van creatief maakproces tot de benadering van het begrip duurzaamheid, creatieve makers hebben allemaal een authentieke handelswijze waar andere makers weer van kunnen leren. De meest recente collectie van Van Zalinge, ‘Natuurlijk’, draagt deze visie uit door middel van interdisciplinaire kruisbestuivingen. Zoals met digital design pioneers Studio PMS, textiel innovator Studie Vivèrdie en ambachtelijk schoenbewerker Sophie Tine. De cross-over in expertise, discipline en benadering is wat de collaboraties in deze collectie spannend maakt.

Aan upcycling kunnen ook veel juridische haken en ogen zitten en de intellectuele eigendomsrechten van de merken en ontwerpers kunnen upcycling een halt toe roepen. De vraag is echter of het handig is om als merk op te treden tegen upcycling. Upcycling is duurzaam en heeft een positieve uitstraling: het optreden van een merk tegen upcycling kan voor een pr-nachtmerrie zorgen (5).

Geschreven door Margot Span van Spargo Legal. Margot is gespecialiseerd in het intellectueel eigendomsrecht en commerciële contracten en zij behandelt regelmatig actuele juridische kwesties in de column Rechtspraak. www.spargolegal.nl