Vakbondsvrijheid is nog ver te zoeken in de mode: "Noodzakelijk dat merken met werknemers om tafel gaan"

2023 en 2024 waren jaren van protesten voor Bengaalse textielarbeiders. Tienduizenden arbeiders gingen de straat op, onder meer vanwege betalingsachterstanden en het uitblijven van structurele verbeteringen: een leefbaar loon, maaltijdenvergoedingen, opslag voor nachtdiensten en mildere werktaken voor zwangere vrouwen.

Die protesten waren vreedzaam opgezet. Volgens de afspraken die Bangladesh met de ILO heeft sinds 1972, stonden de arbeiders volledig in hun recht. Toch werden zij door werkgevers en autoriteiten het zwijgen opgelegd met haast routineuze, mensonterende tactieken als geweld, intimidatie, en soms zelfs een gevangenisstraf. In Bangladesh zijn er ruim duizend vakbonden bijgekomen sinds het instorten van de Rana Plaza fabriek. Maar de praktijk laat zien dat werknemers die zich organiseren om voor hun rechten op te komen, er vaak machteloos voor staan.

Union busting

Union busting, het systematisch onderdrukken van vakbonden, is een sociaal duurzaamheidsprobleem in Bangladesh, maar ook in Myanmar, Cambodja, India, Egypte, Lesotho en andere zwak gereguleerde productielanden. Daarin worden twee fundamentele rechten van de arbeiders geschonden: vakbondsvrijheid (freedom of association; FoA) en het recht om collectief te onderhandelen met werkgevers (collective bargaining).

Union busting uit zich bijvoorbeeld in de vorm van geweld, intimidatie, pesterijen, ontslag of de arrestatie van vakbondsleden en -leiders. Veelvoorkomend is ook de ‘separation’-tactiek, waarbij werknemers die zich inzetten voor de vakbond als straf worden geïsoleerd van hun collega’s en vrienden of strategisch worden overgeplaatst naar een andere afdeling, om belangrijke sociale banden te verzwakken die cruciaal zijn een effectieve vakbond.

Die tactieken worden ook gebruikt om niet-leden af te schrikken: uit angst voor represailles sluiten ze zich niet snel meer aan bij een vereniging. Zo voeden werkgevers een vicieuze cirkel, waarin de vakbond steeds kleiner wordt en haar onderhandelingspositie verliest.

Recente cases

Business and Human Rights Resource Centre (BHRRC) deed verslag over recente union busting-cases in een rapport. Zo werd in Sri Lanka een werkneemster geforceerd zich terug te trekken uit haar vereniging The Women's Centre. Toen ze ermee doorging, werd ze overgeplaatst naar andere productielijnen (separation). Toen ze het verzoek afsloeg om van kamp te wisselen naar haar werkgevers ‘ondernemingsraad’, werd ze ontslagen.

In Cambodja werd vakbondsleider Soy Sros gearresteerd nadat hij zich op sociale media had uitgelaten over geplande ontslagen van vakbondsleden, waaronder een zwangere vrouw. In de fabriek laten bedrijven als Michael Kors en Tory Burch luxe accessoires maken.

Gele vakbonden

Een sturende factor in het aanhouden van union busting is de opkomst van ‘gele’ vakbonden, die niet in het belang van textielarbeiders handelen. Ze zijn niet onafhankelijk, zoals een ‘rode’ vakbond. Christie Miedema van de Schone Kleren Campagne legt uit: “Gele vakbonden worden doorgaans opgezet door het management van de fabriek of ambtenaren. Vakbondsleiders worden vaak onder druk gezet om samen te werken met het management, in ruil voor bijvoorbeeld een promotie of loonsverhoging.” Bij JAW Garment in Cambodja probeerde management bijvoorbeeld vakbondsvertegenwoordigers om te kopen met salarissen van zeshonderd dollar (het driedubbele van het minimumloon) om hun werk neer te leggen, zo valt te lezen in het rapport van BHRRC. In sommige gevallen slaagt management in die opzet, en zo kunnen vakbonden van kleur veranderen: ze beginnen onafhankelijk, maar worden door omkoperij geel.

Gele vakbonden volgen hetzelfde registratieproces als rode, maar krijgen sneller goedkeuring, omdat ze de steun van het management of autoriteiten hebben. Een voorbeeld daarbij is Dekko Designs in Bangladesh, die produceert voor onder anderen Asos en Bestseller. Eind 2021 meldden een derde van de arbeiders zich voor een rode vakbond. In dat proces verloren 19 werknemers hun baan en meer werden er lastiggevallen, geïntimideerd en belast met extra werk. Toen het Ministerie van Arbeid langskwam voor een audit – als vast onderdeel van de procedure – werden arbeiders die wilden tekenen, bedreigd. Zo vond de inspectie niet genoeg leden om de vakbond officieel te maken. Ondertussen werd een gele vakbond in de fabriek, gesteund door de werkgever en overheid, probleemloos geregistreerd.

Werknemerscomités

Soms voert het management van fabrieken worker of participation committees op als alternatieve structuur. Miedema benadrukt dat dat géén vakbonden zijn en dan ze zeer beperkt zijn in hun onderhandelingsmacht en -rechten. Werkgevers en merken wijzen vaak naar worker comités om te bewijzen dat er een representatief orgaan is om de ‘worker voice’ te behartigen. In de praktijk klopt dat vaak niet.

Miedema benadrukt ook dat wettelijk alleen werknemers een vakbond mogen oprichten. “Management mag zich hier helemaal niet mee bemoeien en ze mag al zeker geen alternatieve werknemersvertegenwoordigingen oprichten. Ze moet zorgen dat werknemers de ruimte en vrijheid hebben om zich te organiseren en voor hun belangen op te komen. Dit staat ook zo vastgelegd in de relevante internationale verdragen, ILO 87 (over vakbondsvrijheid) en 98 (over collectieve onderhandeling).”

Last van nepvakbonden

Volgens Human Rights Watch worden zowel gele vakbonden als comités steeds vaker gebruikt in grote RMG-productielanden zoals Bangladesh. Onafhankelijke vakbonden hebben daar op hun beurt weer last van, stelt Miedema. “Als fabrieken of merken geconfronteerd worden met vragen en publieke aandacht over schending van de vakbondsrechten, schuiven zij die alternatieven naar voren als "legitieme" vertegenwoordiger. Dat moeten onafhankelijke bonden weer ontkrachten, wat een hoop tijd en geld kost. Bovendien kan dat leiden tot media verwarring.” De nepvakbonden creëren ook verwarring binnen de fabriek, stelt Miedema. Dat bemoeilijkt onafhankelijke vakbonden om genoeg leden te werven; zonder massa krijgt een vakbond geen erkenning en onderhandelingsmacht.

Blijvend probleem

De obstakels naar vrijheid van vereniging en onderhandeling verschillen sterk per land, stelt Kate Jelly, onderzoeker arbeidsrecht bij BHRRC. “In Cambodja kan een fabriek tientallen vakbonden hebben, maar weinig daarvan zijn onafhankelijk door tactieken van werkgevers (union busting, red). China heeft helemaal geen wettelijk kader voor de oprichting van onafhankelijke vakbonden. In Myanmar kwam er een op gang na de economische en politieke liberalisering begin jaren 2010, maar na de staatsgreep van 2021 werd de handhaving ervan stilgelegd en begon een harde repressie tegen vakbonden en hun leiders. Met een toename aan arbeids- en mensenrechten als gevolg.”

Jelly merkt op dat die problemen niet nieuw zijn, maar dat het dominante fast fashion-model hun aanwezigheid – en beperkingen op de vakbondsvrijheid in het algemeen – wel heeft getriggerd. “Als onafhankelijke vakbonden resultaten boeken voor arbeiders – in de vorm van hogere lonen en betere arbeidsomstandigheden – dan kost dat werkgevers geld. Fundamenteel aan het fast fashion-model is dat kopers boven in de keten hun leveranciers voortdurend onder druk zetten om zo goedkoop mogelijk te kunnen produceren. Onafhankelijke vakbonden vormen een bedreiging voor dat systeem.” Tel daarbij op dat de kledingsector in zwaar weer verkeert, en het wordt begrijpelijker waarom merken zich weinig actief inzetten verbetering.

Ondertussen blijven mensenrechtenorganisaties de misstanden documenteren via zogenaamde trackers, waarin ook de betrokken merken worden genoemd en op kunnen reageren met een officieel statement of schadevergoeding. Vaak blijft hun reactie uit. Een voorbeeld: na de moord op vakbondsleider Shahidul Islam in Bangladesh in juni 2023, richtte SKC een schadefonds op en riep merken zoals New Yorker en InWear op om bij te dragen. De teller staat op 2 procent.

Succesverhalen

Recente succesverhalen laten zien wat vakbonden kunnen bereiken als ze goed georganiseerd zijn. Neem de gewonnen zaak van de Turkse vakbond BİRTEK-SEN tegen fabrikant Baykan Denim. Nadat werknemers hun huizen hadden verloren aan hevige aardbevingen in februari 2023, werden zij zonder toeslag ontslagen. Geaffilieerde merken als s.Oliver, Next, Gina Tricot en Urban Outfitters erkenden de overtreding, maar gingen niet verder dan een advies aan de arbeiders, om zelf een kostbaar proces tegen Baykan Denim aan te gaan. Onder druk van de SKC en één merk, Inditex, overstag en betaalde de fabriek bijna drie jaar na de ramp 32 duizend dollar aan vergoedingen uit.

In de Servische sokkenfabriek Valy d.o.o., waar onder andere Primark inkoopt, boekte vakbond Sloga succes in een zaak over onderbetaalde overuren. Na pogingen tot union busting, waaronder een rechtszaak tegen vakbondsleider Željko Veselinović, kregen 98 arbeiders alsnog hun achterstallige loon uitbetaald.

Nog groter is de impact van de mondiale campagne PayYourWorkers, waar 285 vakbonden en mensenrechtenorganisaties zich achter schaarden. De campagne vraagt merken een half procent van hun orderkosten in een permanent fonds voor gedupeerde textielarbeiders te storten. Door gezamenlijke druk is al 40 miljoen dollar voor achterstallige lonen en ontslagvergoedingen opgehaald.

De weg naar vakbondsvrijheid

Hoe ziet de weg naar vakbondsvrijheid voor textielarbeiders eruit? Miedema: “Kledingmerken kunnen zorgen dat al hun toeleveranciers het recht op vrijheid van vakvereniging publiekelijk ondersteunen, en dat ook communiceren naar hun werknemers. Ze kunnen aangeven bij leveranciers hoe belangrijk ze vrije vakbonden en betrouwbare audits vinden. Zij kunnen actief aan de slag gaan met meldingen en klachten over schending van dit recht bij hun leveranciers. Ze kunnen om tafel gaan met de vakbonden om hier verder concreet invulling aan te geven, en ze kunnen publiekelijk hun steun uitspreken voor due diligence-wetgeving in Nederlands en Europees verband.”

Die Europese CS3D of ‘anti-wegkijk-wet’, schept na jarenlang lobbyen kansen voor sociale duurzaamheid in de textielketen, in het bijzonder met de optie om een bedrijf in bijvoorbeeld Bangladesh voor het gerecht te dagen in een land als Nederland. Begin dit jaar werd de wet ontkracht door een nieuw Omnibusvoorstel, die een hoop grote bedrijven zou ontslaan van hun sociale duurzaamheidsverplichtingen – een tegenslag voor mensenrechtenorganisaties. En toch, zegt Jelly, biedt het perspectief voor de vakbonden. “Zelfs met een afgezwakte CSDDD kan due diligence noodzakelijke gesprekken op gang brengen met werknemers en vakbonden – zijzelf zijn immers experts in mensenrechtenschennisrisico’s in de kwetsbaarste schakels van de textielketen.”

Bronnenlijst:

• Ilo.org
• https://www.business-humanrights.org/en/latest-news/bangladesh-trade-unions-have-surged-since-rana-plaza-collapse-but-bargaining-capacity-remains-limited/#:~:text=Following%20the%20nation%27s%20deadliest%20industrial,unions%20in%20the%20apparel%20sector.
• https://www.inview.nl/document/id4d3ea924e9f34becbb09cdd4f9ae7fda/platformisering-algoritmisering-en-sociale-bescherming-monografie-n-sociaal-recht-nr-78-9-3-1-vakbondsvrijheid-en-collectief-onderhandelen?ctx=WKNL_CSL_2945&tab=tekst
• https://media.business-humanrights.org/media/documents/2024_FoA_report.pdf
• https://www.hrw.org/news/2023/09/14/bangladesh-social-audits-shortchange-workers
• https://www.business-humanrights.org/en/big-issues/labour-rights/myanmar-garment-worker-allegations-tracker/
• https://www.mckinsey.com/industries/retail/our-insights/state-of-fashion
• https://cleanclothes.org/campaigns/shahidul
• https://cleanclothes.org/news/2024/factory-workers-serbian-socks-supplier-valy-triumph
• https://www.payyourworkers.org/
• https://eur-lex.europa.eu/eli/dir/2024/1760/oj/eng?
• https://commission.europa.eu/news-and-media/news/commission-proposes-cut-red-tape-and-simplify-business-environment-2025-02-26_en